Vanuatu had in 2000 ca. 193.000 inwoners, waarvan er maar ca. 4000 niet- autochtoon zijn. Ca. twee derde van de bevolking leeft op de eilanden Efate, Santo, Malekula en Tanna en ca. 80% leeft op het platteland. Een volkstelling in 1989 wees uit dat 69 eilanden werden bewoond met 3233 gehuchten en dorpjes variërend van één familie tot dorpen met meer dan 200 inwoners. 52% van de lokale bevolking leefde in plaatsen van 10 tot 49 mensen, 26% leefde in plaatsen met minder dan tien mensen.
Op de meeste eilanden woont de bevolking langs de kuststrook, terwijl de bergachtige binnenlanden vrijwel onbewoond zijn. De bevolkingsdichtheid verschilt sterk van eiland tot eiland wat samenhangt met de grootte, de topografie en de landbouwcapaciteiten. Een aantal kleine eilanden heeft de dichtste bevolkingsdichtheid: Atchin en Ifira meer dan 1000 mensen per km2(!) terwijl geheel Vanuatu een bevolkingsdichtheid heeft van ca. 16 per km2.
De laatste jaren vertrekken er steeds meer jongen naar de grotere steden, met name de hoofdstad Vila op zoek naar werk. Hierdoor verdubbelde het inwoneraantal van Vila in tien jaar tijd van 18.000 mensen naar 36.000. Ook de bevolking van Luganville groeide in die periode snel. Sinds 1967 is de bevolking van Vanuatu meer dan verdubbeld. De toen gehouden volkstelling leverde 77.988 inwoners op. De verwachting is dat de bevolking tegen het jaar 2010 zich weer verdubbeld heeft. De jaarlijkse bevolkingstoename bedroeg in de periode 1985-1995 gemiddeld 2,7% (2000: 1,7%).
De bevolking bestaat voor ca. 91% uit Melanesiërs die genetische banden hebben Papoea’s, Polynesiërs en Australische aboriginals en leven op de eilanden van westelijk Oceanië. De mensen van Melanesische afkomst zijn vrij donker van huidskleur.
De Polynesiërs stammen af van de oostelijke en centrale Pacific-eilanden. De meeste mensen van Polynesische afkomst hebben zich in de loop der jaren vermengt met de mensen van Melanesische afkomst. Een aantal mensen van Polynesische afkomst spreekt toch nog steeds een Polynesisch dialect. Op het eiland Futuna leven nog veel rasechte Polynesiërs. De mensen van Polynesische afkomst zijn over het algemeen groter en wat lichter van huidskleur dan de mensen van Melanesische afkomst.
Net als op de Solomonseilanden en Papoea Nieuw Guinea komen albino’s voor die dik, krullend, zandkleurig haar hebben met Melanesische gelaatstrekken, maar met een blanke huid.
De meeste Europeanen leven in de hoofdstad Vila en in Luganville. Verspreid over de eilanden kom je nog missionarissen, doktoren en ontwikkelingswerkers tegen, alhoewel veel minder dan voor de onafhankelijkheid. Tot 1980 leefden er meer Fransen dan Britten in Vanuatu. De meeste Fransen zijn echter na de onafhankelijkheid vertrokken. Op dit moment werken er ook vrij veel Australiërs in de toeristische sector.
De kleine Aziatische gemeenschap stamt voornamelijk af van Chinese en Vietnamese immigranten en is vaak in het bezit van winkels, restaurants en andere ondernemingen.
Vanuatu heeft het hoogste geboortecijfer (25 geboortes per 1000 inwoners) in de Pacific en 37% van de bevolking is jonger dan vijftien jaar. Het aantal inwoners tussen 15-64 jaar bedraagt 60% en het aantal 65-plussers bedraagt 3%. Helaas is de zuigelingensterfte een van de hoogste in de Pacific, in 2000 61 per 1000 levendgeborenen. De gemiddelde levensverwachting van mannen en vrouwen bedraagt respectievelijk 59,5 jaar en 62,5 jaar.
Taal
Vanuatu claimt het hoogste aantal verschillende talen per hoofd van de bevolking ter wereld te hebben. Er komen minstens 105 verschillende talen voor naast de officiële talen Engels, Frans en Bislama. Al deze talen worden door niet meer dan 5000 mensen gesproken. De vele inheemse talen zijn een gevolg van het feit dat de ni-Vanuatu altijd in kleine geïsoleerde gemeenschappen geleefd hebben. Het Bislama (Frans: Bichlamar of Bichelamar) is een “lingua franca”, een gemeenschappelijk taal waardoor mensen met verschillende taalkundige achtergronden toch met elkaar kunnen communiceren. Ook de leerlingen die onderwijs volgen op de Franstalige scholen en de Engelstalige scholen kunnen door het Bislama met elkaar communiceren. Het Bislama evolueerde van het zakelijke Engels (pidgin), dat door de Europeanen gebruikt werd die vanaf ca. 1830 handel dreven in de Pacific. De Solomonseilanden en Papoea Nieuw Guinea hebben een vergelijkbare taal, hoewel het Bislama van Vanuatu ook nog beïnvloed is door het Frans.
Hierna volgen enkele woorden en uitdrukkingen in het Engels, Bislama en Frans:
Engels Bislama Frans
One wan un
Two tu deux
Three tri trois
Ten ten dix
Twenty twante vingt
Hundred handred cent
Goede morgen gudmorning bonjour
I’m sorry mi sori tomas pardon
River reva la rivière
Volcano volkeno le volcan
Church joj l’église
Wine waen vin
Saturday satede samedi
Sunday sande dimanche
Het Engels heeft ongeveer 35.000 woorden, het Bislama heeft er maar ongeveer 2500. Het vereist dus de nodige vindingrijkheid om dat verschil te overbruggen, en dat heeft dan ook kleurrijke uitdrukkingen opgeleverd. Zo werden de Fransen “man wiwi” genoemd, dat letterlijk betekent “mensen die oui oui (Frans voor ja) zeggen”.
Godsdienst
De eerste christelijke missionarissen, voornamelijk presbyterianen, waren zeer strikt in hun geloof. Hun uiteindelijke succes in de bekering van de ni- Vanuatu had onder andere te maken met de soms treffende overeenkomsten tussen verhalen uit de bijbel en lokale legendes. Zo wordt er in de verhalen van de ni- Vanuatu gesproken over een man en een vrouw die van verboden vruchten snoepen (Adam en Eva in de bijbel) en over Tagaro of Tahara, de geniale maker van de hemelen. Ze vonden die naam opmerkelijk veel lijken op Jehovah. Het patroon was vroeger zo dat een bepaalde zending neerstreek in een dorp, en dat dat dorp dan en bloc deze religie volgde. Soms is een dorp verdeeld tussen twee of meer christelijke kerkgenootschappen of traditionele religies. Hierdoor zijn de dorpen zelfs fysiek verdeeld; de verschillende groepen leven in verschillende delen van het dorp en zijn gescheiden door een open vlakte of een fysieke barrière. Vanuatu’s traditionele religies zijn voornamelijk gebaseerd op totemisme of voorouderverering. Totemisme is de opvatting dat de stam waartoe men behoort, verwant is met een diersoort of soms een plant, en dat stam en diersoort teruggaan op een gemeenschappelijke stamvader. Op dit moment is ongeveer 90% van de bevolking christen, waarvan ongeveer de helft presbyteriaans. Verder zijn er nog grote groepen rooms-katholieken en anglicanen. De niet christelijke ni-Vanuatu zijn voornamelijk aanhangers van de Jon Frum sekte en van traditionele religies. Aanhangers van de Jon Frum-sekte geloven in een verlosser, Jon Frum, die welvaart brengt, voorafgegaan door schepen vol geschenken. Jon Frum wordt daarom ook een “cargo cult” genoemd.
De meeste christenen zijn extreem devoot, en elk groter dorp heeft wel een kerkgebouw. Het merendeel van de bevolking is christen: presbyteriaans (63%), anglicaans en rooms-katholiek (tezamen 17%).
Samenleving
Staatsinrichting
De Republiek Vanuatu bereikte de onafhankelijkheid ten opzichte van Groot- Brittannië en Frankrijk op 30 juli 1980. Sinds die tijd is het lid van de South Pacific Commission en nog ca. 30 andere internationale organisaties.
In de hoofdstad Vila zetelt de regering. Het parlement bestaat uit vijftig afgevaardigden die voor vier jaar gekozen worden na algemene verkiezingen. De minister-president en vaak acht of negen ministers vormen de regering. De ministers behoren lid van het parlement te zijn.
Staatshoofd is de voor vijf jaar gekozen president, die gekozen wordt door een electoraal college dat gevormd wordt door leden van het parlement en de voorzitters van de zes provinciale regeringen (provincies: Malampa, Penema, Sanma, Shefa, Tafea en Torba).
Er is ook een nationale raad van stamhoofden of Chiefs (Malfatu Mauri). Deze raad adviseert het parlement met betrekking tot Vanuatu’s traditionele gebruiken.
Onderwijs
Vanuatu heeft een tweevoudig onderwijssysteem dat nog stamt uit de koloniale periode. De basisscholen volgen allemaal hetzelfde programma, maar er wordt les gegeven in het Frans of in het Engels. Het Bislama wordt gesproken tijdens het speelkwartier. De taal die niet geleerd wordt in het basisonderwijs wordt tijdens het vervolgonderwijs als tweede taal geleerd.
Ca. 55% van de leerlingen krijgt anglofiel onderwijs , 45% krijgt Frans onderwijs. In sommige gebieden wordt zowel in het Engels als het Frans lesgegeven. Er wordt een poging gedaan om één onderwijssysteem te ontwikkelen. Ca. 90% van de ni-Vanuatu kinderen volgen basisonderwijs. Door plaatsgebrek kan slechts 35% van deze kinderen een vervolgopleiding beginnen. Vanuatu heeft drie hogere opleidingen, het Malapoa Teacher College, het Tagabe Agricultural School en dependances van de University of the South Pacific in Vila en Santo.
Rechtssysteem
Het juridische systeem van Vanuatu is gebaseerd op de Britse wet. De meeste zaken worden behandeld door de politierechter. Zeer belangrijke zaken worden behandeld door het hooggerechtshof. Daarboven staat een Hoge Raad die bestaat uit drie rechters die worden benoemd door de president en soms afkomstig zijn van andere landen uit de Zuid-Pacific. Op een lager niveau zijn er verder nog zes eilandrechtbanken die geleid worden door stamhoofden. Zij behandelen eenvoudige zaken die bijvoorbeeld gaan over interpretatieverschillen van lokale gebruiken en tradities en meningsverschillen over eigendomsrecht van grond.
“Kastom”-systeem"
Melanesiërs geloven dat ze grootgebracht worden door hun land net zoals bloemen en planten. Families mogen bepaalde stukken land gebruiken, maar nooit verkopen. De rechten op deze stukken land gaan terug naar de eerste ni-Vanuatu die zich op de eilanden vestigden. De eenvoudigste manier om toch aan meer land te komen is om te trouwen met iemand van een andere clan. Rechten op riffen en aanlegplaatsen voor boten zijn op dezelfde manier geregeld. De grenzen worden bepaald door de exacte plaats waar hun voorouders aan land kwamen.
Toen de Europeanen arriveerden dreigde dit systeem van traditioneel eigendomsrecht al snel te verwateren. Sinds de onafhankelijkheid hebben alleen “kastom”-eigenaren en de overheid het recht om land te bezitten. Andere eilandbewoners en buitenlanders kunnen alleen land leasen voor maximaal 75 jaar, het productieve leven van een kokospalm.